Η παραδοσιακή Πρωτοχρονιά στον Γέρμα Καστοριάς.

Κείμενο Ζήση Ε. Χασιώτη.

Ο μήνας Ιανουάριος από χριστιανικής σκοπιάς είναι κατεξοχήν γιορταστικός, αφού περιλαμβάνει πολλές και μεγάλες γιορτές. Αρχίζουμε από την πρώτη Ιανουαρίου που γιορτάζουμε την Πρωτοχρονιά και ταυτόχρονα γιορτάζουμε τη μνήμη του Αγίου Βασιλείου και την περιτομή του Χριστού.

Είναι αλήθεια πως η Πρωτοχρονιά για τον τόπο μας σημαίνει την ελπίδα για την ανανέωση της ζωής. Σιγά-σιγά ο παλιός ο χρόνος φτάνει στη δύση του. Ένας σκεβρωμένος γέροντας φεύγει, για να αφήσει στη θέση του έναν όμορφο νέο. Στα χωριά μας κρατούμε ακόμα πολλά από τα πρωτοχρονιάτικα έθιμα…

Το πιο βασικό σύμβολο της πρωτοχρονιάς για τον Γέρμα Καστοριάς είναι η βασιλόπιτα. Η ιστορία της βασιλόπιτας είναι πολύ παλιά, όσο και η ανθρωπότητα. Από τότε δηλαδή που ο άνθρωπος άρχισε ν’ αλέθει με τους νερόμυλους το σιτάρι και να το κάνει αλεύρι, από τότε άρχισε να αφιερώνει στα πνεύματα μικρά ψωμάκια για να τα εξευμενίσει…

Στον Γέρμα και στα γειτονικά του χωριά του Βοΐου το πρωί της παραμονής οι νοικοκυρές πλάθουν τα φύλλα της βασιλόπιτας, τα ψήνουν για λίγο στη γάστρα ή στη μασίνα και στη συνέχεια τα τοποθετούν στο μεγάλο ταψί (σ’νί). Την ώρα που τοποθετούν τα φύλλα το ένα πάνω στο άλλο, αφού ρίξουν το ανάλογο λίπος και λίγο σταρίσιο τραχανά, βάζουν ανάμεσα και σε ορισμένα σημεία της πίτας μερικά συμβολικά σημάδια, δηλαδή ένα ξυλάκι (δένδρινο) που αντιπροσωπεύει το σπίτι, ένα άχυρο που αντιπροσωπεύει το ζευγάρι (βόδια), ένα ξύλινο στεφάνι που αντιπροσωπεύει τη στρούγκα με τα πρόβατα και τέλος ένα νόμισμα.

Την ημέρα της πρωτοχρονιάς και μετά την απόλυση της Εκκλησίας, όλοι οι χωρικοί βγαίνουν έξω και ανταλλάζουν χειραψίες κι ευχές για μια "Καλή Χρονιά".

Το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στα πρωτοχρονιάτικα έθιμα εστιάζεται κυρίως στο ποιος θα βρει το φλουρί (νόμισμα), δηλαδή ποιος θα είναι ο τυχερός του χρόνου, όσον αφορά τα οικονομικά. Το μεσημέρι λοιπόν σε κάθε σπίτι κόβεται η βασιλόπιτα σε τριγωνικά κομμάτια: ένα για τον Άγιο Βασίλειο, ένα για το σπίτι, ένα για τα χωράφια, ένα για τα ζώα και από ένα στο κάθε μέλος της οικογένειας. Στη συνέχεια ο καθένας ψάχνει να βρει το νόμισμα και όποιος το βρει, αυτός είναι ο τυχερός της χρονιάς.

Το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι στα χωριά μας έπαιρνε παλιότερα έναν ιδιαίτερο παραδοσιακό χαρακτήρα. Κυριαρχούσαν από άποψη φαγητών: το χοιρινό με νωπό λάχανο (λαχανάτο) ή με λάχανο τουρσί (αρμάτο) ή με πράσα και με δαμάσκηνα στεγνά (ξάφια) - (πρασάτο) και η ποικιλία αυτή των φαγητών συνοδευόταν από χοιρινή τηγανιά, λουκάνικα και κόκκινο (μπρούσικο) κρασί βαρελίσιο.

Άλλη πρωτοχρονιάτικη συνήθεια είναι το καρναβάλι. Μεταμφιέζονται όλοι οι νέοι του χωριού και γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας και χορεύοντας τα Αϊ-Βασιλιάτικα κάλαντα όπως:

Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά

ψηλή μου δενδρολιβανιά

κι αρχή, κι αρχή καλός μας χρόνος

εκκλησιά, εκκλησιά μι τ’ άγιου θρόνους.

Αρχή που βγήκιν ου Χριστός

άγιους κι πνευματικός

στη γη, στη γη να περπατήσει

και να μας - και να μας καλοκαρδίσει...

Επίσης τα παιδιά τραγουδούν και παρόμοια τραγούδια με ’κείνα των Χριστουγέννων και άδουν το ανάλογο τραγούδι σε κάθε σπίτι που επισκέπτονται.

Το απόγευμα τα λουγκατσιάρια (= οι καρναβαλιστές) μαζί και όλοι οι χωριανοί συγκεντρώνονται στην πλατεία κι εκεί στρώνεται τρικούβερτο γλέντι μεγάλο μέχρι αργά το βράδυ.

Καλή Χρονιά σε όλους.

Αναδημοσίευση απ’ το βιβλίο του Ζήση Ε. Χασιώτη, Οι δώδεκα μήνες στην ελληνική μας λαογραφία, εκδ. Βοϊακής Εστίας, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 23-30. Προσαρμογή Γ.Α.